Tülin Güngördü: Timur Dönemi ve Minyatür Örnekleri

Timur'u tanıyalım...

Timur, ilim, sanat, kültür ve mimarîyi koruyan bir hükümdardı. Gerek devri ve gerekse devrinden sonra gelen hükümdarlar zamanında Türkistan, ilim, kültür ve medeniyet yönünden parlak bir devir yaşadı. Türkçenin yanında çok iyi Farsça ve Moğolca bilirdi. Şair, edip ve bilginleri son derece korur ve gözetirdi. Aynı zamanda, güçlü kişiliği nedeniyle “Yüce Fatih“ ve “Cihan Sultanı“ olarak da bilinir.

Timur İmparatorluğu (1370-1507) Başkenti Semerkand'dır.

Timur devri mimarisinde Türkistan sanatının etkisi görülmekle birlikte, değişik bir mimari üslup olarak kabul edilir. Mimari alana büyük bir yenilik getirmişler ve İran bölgesinde yaptıkları zengin çini süslemeli abidevi yapılarıyla farklı bir üslup oluşturmuşlardır. Ön cephenin iki yanına minare ekleme geleneği bu dönemde gelişmiştir.
Timuroğulları 15. asırda Doğu Türk Rönesansı denen ve dünyanın en saf, çok yüksek kültür ve medeniyetini oluşturmuşlardır. Timur’un torunu Uluğ Bey’in Buhara ve Semerkant’ta yaptırdığı medreseler devrin, ilim merkezleridir. Uluğ Bey aynı zamanda astronom ve matematikçidir. Astronomiye ve şairliğe önem verilmiş aynı zamanda Farsça ve Türkçe edebiyatın gelişmesi için risaleler ve şiirler yazılmıştır.
Bu dönemdeki fetihler, kültür ve medeniyetin gelişmesinde faydalı olmuş; fethedilen ülkelerin saraylarında bulunan bilgin ve sanatkârlar büyük bir kültür merkezi olan Herat’ta, özellikle Semerkant’ta toplanmışlardır. Timur dönemi sanatının bir başka parlak yanı ise minyatür ve resim sanatının gelişmesidir. Dönemin tezhipli yazmaları, doğu ve batı kütüphanelerinin değerli hazineleridir. Devrin olaylarını yansıtan tarihçiler ise; Hafız-ı Ebru, Abdurrez-zak Semerkandî ve Mirhond gibi değerli vakanüvislerdir.
Timur Döneminin en önemli mimari eserleri ise; Keş’teki Timur Sarayı ile Ahmet Yesevi’nin Timur tarafından yaptırılan türbesi, Bibi Hanım Camii (Timur eşi için yaptırmıştır.), Meshet’teki Gevher Şad Camii, Yezd Mescid-i Cami ve Semerkant’taki Gûr-i Mir‘dir (Timur ve ailesinin anıt kabri). Gur-i Mir (1404) adlı türbe bu tipin en gelişmiş, aynı zamanda Musa Paşa Türbesi (1412) ise en gösterişli örneğidir.
Bu dönemin mimarilerini bir de resimlerle görelim.

Gur-i Mir - Semerkand / Özbekistan

Gur-i Mir mimarisi

Gur-i Mir dıştan görünüş

Bibi Hanım CamiiSemerkand/Özbekistan

Timur Döneminde Minyatür

İslam minyatür sanatının en önemli örneklerinden birçoğu Timurlu dönemine aittir. 15.yüzyıl, minyatürün gelişimindeki en parlak dönemlerindendir. 14. yy'da farklı resim merkezleri arasında sınırlıyken, 15. yy'da daha değişken temaslar ortaya çıktı. Zanaatkarların göçü bu duruma katkıda bulunan bir etkendi ve bu süreç Timur’un 14.yy'da resim okullarını barındıran Bağdat’ı (1393-1401) ve Tebriz’i (1420) ele geçirmesiyle başladı. Timur fethettiği ülkelerdeki en iyi ustaları Maveraünnehir’deki başkenti Semerkand’a getirerek, kendi saraylarının süslenmesinde ve sanatsal yazmaların üretiminde çalıştırılmalarını sağladı.

Bu devirden günümüze ulaşan minyatürlü yazmaların daha çok Timur'un oğlu Şahruh ve torunlarıyla hazırlanmış olduğu görülür. Özellikle Şahruh'un oğulları; Uluğ Bey (Semerkand Valisi), İskender Sultan (Şiraz Valisi) ve babasının yanında Herat'ta bulunan Gıyaseddin Baysungur minyatür yapımını desteklemişlerdir. Tarih kitaplarını çok seven Şahruh mevcut Camiu't-tevarih nüshalarını toplayarak çoğalttırmış ve devrin ünlü tarihçisi Hafız-ı Ebrü'ya bu eserin devamını olarak kendi dönemini de yazdırmıştır. İskender Sultan'ın Şiraz Valiliği dönemindeki antoloji ise Celayiri üslubunu sürdüren minyatürler içerir.

Babası Şahruh gibi bir sanat koruyucusu olan ve Herat'ta kurduğu sanat akademisine zamanın en usta sanatçılarını toplayan Baysungur aynı zamanda şair ve hattattı. Onun için hazırlanmış resimli yazmalar arasında bir antoloji Sa'di- Şirazi'nin Gülistan'ı, Hacü-yi Kirmani'nin Hüma ve Hümayün'u, Firdevsi'nin Şahname'si, İki Kelile ve Dimne nüshası, Nizam-i Gencevi'nin Heft Peyker'i en önde gelenlerdendir. Baysungur'un ölümünden sonra faaliyeti yavaşlayan Herat Nakkaşhanesi'nde 1433-1447 yılları arasında hazırlanmış iki önemli eser kardeşi Muhammed Cuki'ye ithaf edilen Nizami'nin Hamse'sidir. Şiraz okulunun önceki yıllara göre kalitesi düşük, daha sade ve özensiz minyatürlerin yapıldığı İbrahim Sultan ve Abdullah Sultan dönemlerine ait önemli eserler arasında bir Kelile ve Dimne, bir İbrahim Sultan Şehname'si ve Nizami'nin üç Hamse'si bulunmaktadır. Şiraz'da İskender Sultan'ı izleyen bu dönemde yapılan minyatürler, Karakoyunlu ve Akkoyunlu resim uslubunu hazırlamaları bakımından önem taşır.

Minyatür Örnekleri: